il Tramonto

Door het team van het Italië platform ‘Dolcevia’ werden wij gevraagd om een etappe van de Girò d’Italia te begeleiden met culinaire en toeristische tips. Ook al is de fysieke ‘Girò’ afgelast, de digitale toer gaat wel door. We wonen aan de partenza (start) van de 15^de etappe en kijken vanuit onze Villa Valetudine uit op de berg waar de finish plaatsvindt, een goede gelegenheid om jullie mee te nemen op de route van de 15de etappe en bekend te maken met deze prachtige hoek van ‘bella Italia’.

Terwijl ik dit verhaal schrijf, kijk ik vanuit het raam van onze bibliotheek uit op de Piancavallo, eindpunt van de 15^de etappe van de Girò d’Italia, de hoogste berg van onze regio.

Startpunt 15^e etappe: Enkele maanden geleden waren wij uitgenodigd op de basis van de Frecce Tricolori in Beano (gemeente Codroipo), op zo’n 4 kilometer van ons landgoed Villa Valetudine, om de Carmina Burano (klik hier voor onze blog) in een van de hangars bij te wonen. De Frecce Tricolori is het Italiaanse stuntvliegtuig team, de trots van iedere Italiaan. Enkele jaren was de ‘commandante’ (aanvoerder) van dit team Jan Slangen, zoon van een Nederlander die met een Italiaanse is getrouwd. Hij is wellicht populairder dan de Paus! De legerbasis zou het startpunt moeten worden van deze etappe door het mooie – maar voor veel mensen relatief onbekende – Friuli Venezia Giulia, kortweg Friulië genoemd. Aan ons de eer om deze regio in het kader van de Girò d’Italia op de kaart te zetten.

Twee maanden geleden, toen wij begonnen met onze voorbereidingen, fietsen wij na de cena (avondmaaltijd) naar Villa Manin in het pittoreske Passariano, een frazione (gehucht) behorende bij Codroipo.

Wie had het toen gedacht dat de Girò niet door zou gaan, zo’n belangrijk sportevenement! Het Corona-virus gooide onverbiddelijk roet in het eten en waart al weken als een razende rond in Noord-Italië. Friulië is een autonome regio, met eigen ministers en een minister president, die tot nog toe behoort tot de regio’s met de minste besmette mensen en doden als gevolg van Covid-19. Helaas zitten we nu a vanaf begin maart in een totale isolatie. We mogen de straat niet op, niet fietsen, wandelen of wat dan ook. Wekelijks worden de maatregelen strenger, zo mogen we nog maar één keer per week een boodschap doen. Met guanti (handschoenen) aan en een mascherina (mondkapje) voor. Geweldige maatregel, zeker als je bedenkt dat je juist boodschappen moet doen om aan beiden te komen! Hoe we dat weer gaan oplossen, mag Joost weten!

Terug naar een paar maanden geleden, op weg de gemeente Codroipo, startpunt van etappe 15: Onze doelstelling was om Villa Manin, het paleis van de laatste Doge van Venezia, Ludovico Manin, te fotograferen bij de ondergaande zon terwijl het paleis mooi in de kleur roze verlicht zou zijn, in het kader van de Girò. Oh, wat zou dat een prachtige foto hebben opgeleverd. Helaas voor ons en nu ook voor de lezers van deze blog was er geen roze gloed over Villa Manin te bekennen. Met kleine zweetpareltjes op ons voorhoofd van het fietsen in de toen nog prille voorjaarszon die inmiddels erg laag aan de horizon pronkte, stonden we toch wel beteuterd te kijken.

klik hier voor onze blog over het Ape evenement bij Villa Manin

Villa Manin is echt een heel bijzonder gebouw. Op 5 juli 1972 was ik er als kind toen ik op vakantie was in Lignano. Het paleis vormde die avond het decor van het Internationale ‘Spel zonder grenzen’. De gemeente Venray vormde de Nederlandse ploeg en al zittend tussen de Italianen heb ik flink mijn best gedaan om een Nederlandse fan te zijn. Met succes, want Venray werd eerste. Codroipo werd tweede. Echter nu ben ik echt fan van FVG.

Even nog iets verder terug in de tijd, maar liefst ruim twee eeuwen. Frankrijk had inmiddels flink huisgehouden op het mooie schiereiland en dwong de Doge – staatsleider van de republiek Venetië – af te treden. De republiek werd ontbonden en op 17 oktober 1797 werd in Villa Manin het Verdrag van Campoformido tussen Frankrijk en Oostenrijk getekend waarbij de Venetiaanse gebieden werden verdeeld onder beide mogendheden. Venetië kwam daarbij onder de Habsburgers te vallen.

Het paleis is zeer de moeite waard. Als je geluk hebt, tref je in het kapelletje de oude koster nog aan. Hij is ver in de tachtig maar kan heerlijke verhalen vertellen over de oude conte Manin, de laatste graaf die dit paleis als woonhuis had.

Codroipo is een kleine provinciestad met een paar leuke terrasjes, wijnbarretjes en een relatief grote markt op dinsdag. Zeer de moeite waard om ’s avonds lekker te eten, is de osteria ‘Alle Risorgive’. Bijzonder lage prijzen en een puike (zelfs hoge) kwaliteit van de streekproducten. Wil je eerst lekker aperitieven dan raden wij je aan om naar Ariis, een frazione van Rivignano – buurgemeente van Codroipo – te gaan. Als je de route neemt via Flambruzzo kom je langs het mooie kasteel, Villa Rota, van de hoogadellijke familie Badoglio. Wij hebben zijne hoogheid hertog Alessandro geïnterviewd (klik hier) omdat wij wel eens wilden weten hoe het leven als kleinkind van de onderkoning van Ethiopië eruit zag. Opa Badoglio was niet alleen onderkoning en maarschalk doch ook premier van Italië gedurende de Tweede wereldoorlog.

Uiteindelijk kom je aan in het Principato di Ariis met de resten van ooit het prachtige palazzo, Villa Ottelio, van de adellijke familie Savorgnan. Het ware verhaal van Romeo en Giulietta speelde zich hier af rond 1510 (klik hier) . Als je het paleis aan de prachtige bronrivier de Stella hebt bekeken, is het heerlijk vertoeven in het bijna naastgelegen barretje ‘Kyrie Eleison’. Bij mooi weer stap je met je blote voeten in het beekje waar je aan een biertafel een heerlijk bubbeltje kunt drinken. Echter, vergeet niet binnen te kijken, want het barretje is ingericht als kerkje (klik hier voor de foto’s) Bijzonder ludiek..

Het gebied tussen de bergen en de brede goudgele brede zandstranden van Lignano – waar we ons bevinden – staat bekend om z’n waterbronnen. Als je – zoals wij veel doen – fietstochtjes maakt, dan zie je gewoon plekken waar het water uit de grond komt en een beek vormt. Soms zelfs een heuse rivier. Bijvoorbeeld il fiume (de rivier) Stella die ook langs het palazzo van Giuletta stroomt. Overigens een ideale rivier om te kajakken.

Terwijl het peloton de route naar Dignano vervolgt en aan ons dorp Camino al Tagliamento voorbij raast, zouden wij bezoekers hebben aangeraden om een lekker wijntje te komen drinken in ons dorp. Het is een eeuwenoud gehucht met diverse prachtige ‘palazzi’ (herenhuizen) aan de  ‘Herenweg’ die in het Friulaans ‘Borc dai siòrs’ wordt genoemd. In dit dorpje zit wijnboer Paolo Ferrin die werkelijk verrukkelijke wijnen heeft, zowel witte als rode. Zijn bubbels zijn tevens zeer de moeite waard. Wij raden iedereen aan om in deze regio de kleine wijnboer te bezoeken en niet een van die grote ‘jongens’! Vaak is de prijs-kwaliteitverhouding veel beter bij een kleiner wijnhuis, het ontvangst veel persoonlijker en bovendien laten ze je de plaatselijke lekkernijen proeven, zoals Montasio (kaas) of Prosciutto di San Daniele (rauwe ham), 100% Friulaanse producten.

Vind je het leuk om bij ons op bezoek te komen voordat je richting Finish gaat, dan ben je van harte welkom. Dan proosten we samen op ons aller gezondheid. Ons landgoed ligt tussen Codroipo en Camino al Tagliamento, nota bene aan de Via Codroipo. Het was het landgoed van een ‘gegoede’ boer die een herenhuis heeft gebouwd met rondom stallen en een maisschuur. Wij willen deze villa als basis gebruiken voor diverse evenementen die vanuit Stichting Valetudine (God van de gezondheidstoestand) worden georganiseerd. Sjaak – mijn man – en ik hebben de totale opbrengst van ons boek L’amore gedoneerd aan deze stichting die een bijdrage wil leveren aan het vergroten van de levensvreugde en daarmee de gezondheidstoestand. Het E-book boek kun je ook krijgen als je € 4,99 doneert aan Stichting Valetudine.

Camino al Tagliamento zegt het al, het dorpje ligt aan een unieke rivier, de Tagliamento. Deze rivier vormt een groot deel van de grens tussen de Veneto en Friulië. Volgens vele natuurdeskundigen behoort hij tot de meest natuurlijke rivieren ter wereld. Wij zijn helemaal verrukt van de Tagliamento. Wij hebben een zomer- annex gastenverblijf (Villa Greta) nabij de kust grenzend aan deze waterpracht. Wij hebben inmiddels veel Nederlandse gasten in Pertegada (5 km van de Golf van Venezia) ontvangen die mede dankzij deze rivier een heerlijke vakantie hebben gehad.

De Tagliamento vormt dus voor een groot deel de natuurlijke grens tussen twee Italiaanse regio’s en vormt daarmee ook de grenslijn van de Friulaanse taal. In de Veneto spreken ze veelal een Italiaans dialect, in onze regio FVG spreekt men de tweede taal in Italië, het (il Friulano) Friulaans. Wat dat betreft hebben we het echt moeilijk om de Italiaanse taal goed te leren, aangezien men veel Friulaans tegen ons spreekt, denkend dat wij het verstaan omdat wij behoorlijk goed zijn geïntegreerd met de eigen bevolking. In ons boek L’amore gaan we vooral in op onze inburgering. Niet direct de meest makkelijke; twee mannen binnen een katholieke gemeenschap, maar het mag een succes genoemd worden.

Nadat je een wijntje hebt geproefd (volgens Italianen komen de beste witte wijnen uit Friulië) kun je de reis vervolgen. Je volgt de route richting Dignano. Als je de Oostelijke route van de Tagliamento neemt dan kom je door het plaatsje Provesano, waar Pim Fortuyn ligt begraven. Het kerkje naast zijn voormalige huis is bijzonder rijk aan fresco’s (klik hier voor de foto’s) . Zeer de moeite waard om het te bezoeken. Vervolgens kom je door Spilimbergo waar je een ongelooflijk mooi kasteel aantreft en het bijzonder interessant mozaïekmuseum. Al deze toeristische plekken beschrijven wij op ons eigen Italië magazine ‘il Tramonto’, een website met inmiddels meer dan 400.000 unieke bezoekers.

Mocht je tijd over hebben om de lekkerste Friulaanse Prosciutto’s te proeven, dan raden wij je echt aan om het buurdorpje San Daniele te bezoeken. Het is een prachtig klein dorpje. Net als Spilimbergo was San Daniele bij de zware aardbevingen van 1976 zwaar verwoest. In het 25 kilometer verderop gelegen Gemona – hoofdstad van de grappa – vind je het museum over deze verwoestende aardbeving. Bijzonder de moeite waard en indrukwekkend om te zien wat een ellende dit natuurgeweld teweeg bracht.

Heel bewust hebben de organisatoren het parcours diverse keren over de Tagliamento geleid. In het begin zien de fietsers een enorme brede rivierbedding, wijdse uitzichten en rijk aan een ongerepte natuur. Verderop in het parcours, hoog in de bergen, kijken de fietsers in de diepte op een smalle bergrivier. Vanaf verschillende bruggen heb je werkelijk een adembenemend uitzicht met soms een doorkijk naar de Golf van Venetië.

De caravaan verplaatst zich richting een heel uniek dorpje ‘Tramonti di Sopra’. Om precies te zijn, het bestaat uit drie gehuchten, di sopra (boven), di mezzo (in het midden) en di sotto (beneden). De natuur is er fantastisch. Je kunt er eindeloos wandelen zonder gestoord te worden. Je kunt er heerlijk rustig kamperen. Het leuke is dat er ook Nederlanders in het dorpje vertoeven. Aldo en Anke wonen in Delft en Aldo is zelfs in Nederland geboren, echter met Friuliaanse ouders die vanwege de crisis naar Nederland trokken om werk te zoeken. Onder andere in het boekje ‘Romeinen, bankiers en gastarbeiders – Italianen in Delft’ wordt de geschiedenis van vele Italiaanse families beschreven die hun heil in Nederland zochten en vonden. Grappig is dat Aldo Friulaans spreekt en nauwelijks Italiaans. Daardoor voelt hij zich wel thuis in zijn tweede vaderland waar hij in Tramonti di Sopra zijn zomerverblijf heeft.

Overigens betekent ‘tramonti’ zonsondergangen. Heel lang geleden hebben wij besloten om onze eigen Italië (food) blog www.iltramonto.eu te noemen naar de zonsondergang. In die tijd hadden wij een appartement in de mondaine badplaats Lignano Sabbiadoro en wel aan de Arco del Tramonto. Wij hebben warme herinneringen aan onze vakanties. Toen wij ook nog eens ons eerste huis in Pertegada kochten en meer tijd kregen om van alle moois in Friulië te gaan genieten, merkten we dat de zonsondergangen in Friulië vaak wonderschoon zijn. Een caleidoscopisch geheel aan kleuren en soms lijkt alsof er een hemeldoorbraak plaatsvindt. Zó intens en overweldigend. Zo willen wij ook onze lezers kunnen imponeren door hen de mooie aspecten van Friuli Venezia Giulia te tonen. Met als doel om deze ‘buco nero’ (donker gat) op de landkaart voor Nederlanders en Belgen te zetten. Vanaf 2015 reikt een van onze ministers jaarlijks de ‘il Tramonto Gondola d’Oro Award’ uit om extra luister te geven aan het digi magazine. Te weten in verschillende rubrieken, zoals wijnen, wetenschap, handel maar ook restaurants.

En laten we, nu we in Tramonti di Sopra zijn beland, in de buurt zitten van ‘Trattoria Ai Cacciatori di Danêl’. Dankzij onze Delftse vrienden kennen we dit pareltje onder de Friulaanse trattorie. In 2019 heeft Ai Cacciatori de Gondola d’Oro in de rubriek ‘ristoranti’ gewonnen. Daniele & Angelina gebruiken bij voorkeur ingrediënten van omliggende producenten, zero-kilometers dus.

Belangrijk te vermelden is dat Cavasso Nuovo, waar dit ristorantino ligt, het centrum vormt van de verrukkelijke rode uien, le cipolle rosse. In dit kleine dorpje tref je bovendien een mooi kasteel aan waarin zowel de comune (de gemeente) is gevestigd alsook een indrukwekkend museum over Italiaanse merken en hun reclames.

Echter, nog interessanter, tref je op de bovenverdieping een interessante expositie aan over de emigranten. Er zijn vanuit Friulië zoveel mensen de wijde wereld ingetrokken op zoek naar werk, dat ze in Cavasso Nuovo er een speciaal museum voor hebben ingericht. De hartelijkheid waarmee wij in dit dorpje werden ontvangen is memorabel te noemen. Bovendien waren we echt verrast dat we door oud-burgemeester Luciano Zanetti in het Nederlands werden toegesproken. Laat Luciano zelf lange tijd in Eindhoven te hebben gewerkt. Ons Eindhoven, waar Sjaak en ik al meer dan 26 jaar wonen, tenminste als we niet in Friulië aan het rondreizen zijn, op zoek naar pareltjes die we beschrijven op deze website.

De 15^de etappe zit er voor ons op! Echter, er is zoveel meer te zien en beleven in Friulië dat wij vanuit ons hart zeggen: kom lekker op vakantie in Friulië, CI VEDIAMO PRESTO !